Leżał w południowej części Ziemi czerskiej w województwie mazowieckim. Tereny, które obejmował powiat warecki, są obecnie położone w powiecie grójeckim, białobrzeskim, kozienickim i garwolińskim.
Nie wiadomo, kiedy dokładnie ziemie mazowieckie zostały przyłączone do państwa wielkopolskich Polan. Z całą pewnością można stwierdzić, że nastąpiło to w latach 960-990. W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji, wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej.
W XIIw. teren Polski był podzielony na 7 prowincji zarządzanych przez namiestników, jedną z nich było Mazowsze. Prowincje dzieliły się na okręgi grodowe, zarządzane przez komesów min. Czersk, Grójec, Stara Warka, Zator (po prawej stronie Pilicy, między Palczewem a Michałowem okolice Białej Góry), które ściągały daniny, organizowały obronę oraz w pewnej mierze sądownictwo.
Mazowsze wygląda na wyodrębnione zaopatrzenie młodszych członków dynastii, a dopiero po 1138r. tzw. rozbiciu dzielnicowym, razem z Kujawami staje się księstwem dzielnicowym, które przypadło Bolesławowi IV Kędzierzawemu. Początkowo uznawano zwierzchnictwo Krakowa, lecz na początku XIIIw. zmienił to Konrad (I Mazowiecki – zm. 1247r.), brat Leszka Białego, który uniezależnił Mazowsze i Kujawy od Krakowa, ale również przyłączył nowe ziemie. Mazowszem zaczął władać od 1200r. Od tego czasu stanowiło ono odrębną całość pod względem dynastycznym, politycznym i prawnym. Księstwo Mazowieckie było jednym z trzech terytoriów polskich, niezależnych od siebie, obok Państwa Henryków Śląskich i Pomorza Gdańskiego.
W tym okresie wykształcił się też podział Mazowsza na trzy regiony: rawski, płocki i warszawsko-czerski.
W roku 1245 Konrad I przeniósł z Grójca do Czerska kasztelanię i Archidiakonat. Czersk stał się najważniejszym ośrodkiem politycznym i kościelnym, stolicą tej części Mazowsza.
W 1320r. koronował się w Krakowie na króla Polski Władysław Łokietek (książę kujawski, pomorski, wielkopolski, krakowski, sandomierski i łęczycko-sieradzki). Mazowsze pozostało niezależnym księstwem piastowskim i wolało pozostać samodzielnym państwem. Zmieniło się to w roku 1351, gdy książę Siemowit III stał się lennikiem króla Polski Kazimierza III (Wielkiego).W roku 1359 Kazimierz Wielki odstąpił lub przywrócił Mazowszu (księciu Siemowitowi III) cztery zapilickie parafie: Mniszew, Rozniszew, Magnuszew i Grabów, które weszły w skład powołanego później powiatu wareckiego.
Książę Siemowit III zwołał w 1377r. do Sochaczewa zjazd porządkujący prawa mazowieckie. Zlikwidował kasztelanie i wzorem królestwa wprowadził podział na Województwa i Ziemie a te podzielił na powiaty. Powołał Ziemię czerską z powiatami w Czersku, Warce i Grójcu oraz Bądkowie (wcielony później do Grójca – w poł. XV w.). Powiaty były powiązane z administracją wojskową, systemem pobierania podatków, a przede wszystkim z sądownictwem. Najmniejszą jednostką administracyjną była parafia, która stała się terenem obrzędów religijnych oraz ośrodkiem zebrań osady i miejscem ogłaszania rozporządzeń dotyczących społeczności sąsiedzkiej. Przed kościołami powstawały targi niedzielne i karczmy. Zaczęły też powstawać szkoły parafialne (najpierw miejskie później wiejskie).
„Ziemia” miała charakter terytorialny i często polityczny. Granice stanowiły zwykle jakieś rzeki i strumienie. Nie wszystkie granice ziem mogły być określone wodami wtedy wytyczano je jako granice „suche” między dobrami. Wydzielona Ziemia czerska miała powierzchnię 731/2, mil kwadratowych (co do wielkości w województwie mazowieckim, druga po Łomżyńskiej), przedzielona Wisłą na dwie prawie równe części. Początkowo Czersk był stolicą księstwa, po przeniesieniu jej w 1398 r. do Warszawy pozostał jednak nadal stolicą Ziemi.
Czersk jako centrum ziem mazowieckich odgrywał od tej pory rolę polityczną. Zwoływano tu zjazdy ogólno dzielnicowe lub ziemskie, które przekształciły się następnie w sejmiki ziemskie. To właśnie tutaj ogłoszono jeden ze statutów mazowieckich, a miejscowy sejmik, poza warszawskim, był z reguły najliczniejszym na Mazowszu. Był siedzibą starosty zarządzającego na wyznaczonym mu obszarze majątkiem książęcym i dbającym na nim o bezpieczeństwo.
Tu odbywały się popisy, czyli „okazywanie” rycerstwa, które odbywały się w każdej z 10 ziem, składających się na to województwo. W niektórych zaś ziemiach popisy odbywały się w trzech miejscach z powodu wielkiej liczby szlachty. Prawie połowa ogólnej przestrzeni ziemi ornej w województwie Mazowieckim uprawiana była bez pomocy kmieci, tzn. uprawiała ją własną ręką szlachta, która posiadała szerokie przywileje i nieograniczone swobody.
Profesor Henryk Samsonowicz, tak określił nasz rejon: „Ziemia czerska, choć tak małą w skali kraju, uważać możemy nie za składową część Mazowsza, lecz za odrębną jednostkę historyczną jak Małopolska czy Wielkopolska”
W roku 1381 teren parafii Stromiec i Jasionna (część parafii) przeszedł we władanie księcia Mazowieckiego Janusza I Starszego (syn Siemowita) i administracyjnie znalazł się w powiecie wareckim. Tak więc powiat warecki ostatecznie obejmował 11 parafii:
I. Boglewice, II. Leżenice, III. Grabów, IV. Jasionna, V. Konary, VI. Magnuszew, VII. Mniszew, VIII. Rozniszew, IX. Stromiec X. Warka, XI. Wrociszew.
Powiat obejmował też część średniowiecznej Puszczy Radomskiej położonej między Pilicą i Radomką nazwaną Puszczą Stromiecką będącą własnością Książąt Mazowieckich. Powiat warecki był pod względem powierzchni na 12 miejscu, na 33 powiaty.
Ostateczną granicą powiatu od północy i zachodu były granice parafii Konary, Ostrołęka, Warka, Boglewice i Wrociszew. Od wschodu, granica parafii Mniszew, Natomiast granica południowa była jednocześnie granicą miedzy Mazowszem a województwem sandomierskim i częściowo opierała się na rzece Radomce, a od Leżenic (koło późniejszego Głowaczowa) w kierunku Wyśmierzyc biegła lądem. Mimo, że najmniejszą jednostką była parafia, to 2 parafie powiatu wareckiego Jasionna i Leżenice, parafie pogranicza, były podzielone między Mazowsze i woj. sandomierskie. Jeszcze inny podział powiatu wareckiego był w administracji kościelnej, na jego terenie zbiegały się granice 3 diecezji: poznańskiej, gnieźnieńskiej (Stromiec i Jasionna) i krakowskiej (Leżenice, później Głowaczów).
Mazowieckie Księstwa systematycznie były dołączane do Korony w miarę jak wymierali książęta – księstwo rawskie w 1462 r., po śmierci Siemowita IV i Władysława II, księstwo płockie w 1495 r. po śmierci Janusza II. W roku 1495 poza Koroną pozostawało jeszcze księstwo warszawsko-czerskie jako jej lenno.
Władcy Mazowsza prowadzili twardą politykę fiskalną, nie obserwuje się tworzenia olbrzymich fortun magnackich. Miasta lokowano dopiero, gdy wieś już była jak miasto, nie było lokacji miast na tzw. surowym korzeniu, co sprzyjało temu, że w miastach mieszkali Polacy a nie koloniści. W powiecie były 2 “prawdziwe” miasta: królewskie – Warka i prywatne – Głowaczów. Ale jeszcze trzy miejscowości miały nadawane prawa miejskie: 1. Ostrołęka w 1436 r. 2. Mniszew od 1383 r. do roku 1794, 3. Magnuszew od 1377 r. do 1576 ponownie w 1776 r. Na terenie powiatu odnotowane są cztery grody warowne, dwa z okresu wczesnopiastowskiego (Stara Warka i Zator) oraz dwa zamki z późniejszego okresu, jeden w Michałowie, a drugi w Leżenicach k/Głowaczowa (zniszczony przez Szwedów).
Na terenie powiatu wareckiego własność książęca była niewielka i obejmowała – wareckie starostwo niegrodowe (Warkę) ze wsią Stara Warka i Piaseczno oraz dzierżawy – wsie Niemojewice, Wichradz, Stromiec, Wola Stromiecka i Brzozówka (al. Brzozowica). Starostwa oddawano w dzierżawę (były to wsie i miasta książęce). Dzielono dochód między księcia i dzierżawcę. Starostę powoływano zawierając umowę na 1 rok, czasami dłużej. Pod koniec XVI w. oddawano starostwa w dożywotnią dzierżawę, ale rzadko to się zdarzało. Obsadzano zawsze po żniwach tj. ok. 28 sierpnia. Niewielka też była własność duchowieństwa: biskupi gnieźnieńscy – 4 wsie (Konary, Podgórzyce, Przylot, Ostrówek), biskupi poznańscy – 2 wsie (Wrociszew i Biskupice), kanonicy warszawscy najprawdopodobniej – 2 wsie, a później 3 (Magierowa Wola, Dębnowola i później Gąski).
O znaczeniu Warki może świadczyć decyzja o pochowaniu w 1381 r. w kościele dominikanów w Warce (był jednym z najstarszych świątyń w Polsce) Siemowita III (Ziemowita) Mazowieckiego a w roku 1448 w kościele dominikanów w Warce pochowano też żonę księcia Janusza I – Danutę Annę. Dołączyli do Trojdena I pochowanego tu w 1341 r.
Przez teren powiatu prowadził ważny szlak lądowy, lewobrzeżny, biegnący terenami wyższymi wzdłuż Wisły, którym biegła najkrótsza droga lądowa Pomorze – Ruś (do Włodzimierza) przez Toruń, Płock, Wyszogród, Czersk (tu przeprawa przez Wisłę na drugi brzeg) na Radwanków, lub jego odnoga prowadząca na Starą Warkę (przeprawa przez Pilicę) na Boguszków, Magnuszew, Sieciechów, Lublin.
W XIV w. często w Warce odbywały się Roki sądowe (okresowo działający sąd). Były to sądy polubowne, ale można się było odwoływać do Wszechroków, które odbywały się w Czersku w obecności Książąt. Z ksiąg wareckich i czerskich wynika, że lud wiejski do XV w. zażywał wielkiej swobody, w sądach prawował się ze szlachtą, a gdy miał słuszność za sobą, wygrywał. Szlachta żeniła się z córkami kmieci i mieszczan i nawzajem. J.T. Lubomirski – wertując akta z całego wieku XV z Ziemi Czerskiej znalazł wzmiankę tylko o 3 wyrokach śmierci, z czego 2 wykonano, a 1 zawieszono. „Przyczyna tak wysokiego poziomu moralnego była w poważaniu i uwielbieniu swobody i władzy „. Do roku 1764 Roki odbywały się kolejno tygodniami w poszczególnych powiatach. W latach 1764-1775 roki dobywały się tylko w Czersku. Natomiast po roku 1775 dla powiatu grójeckiego i wareckiego Roki odbywały się w Warce.
Na Mazowszu istniało sądownictwo kasztelańskie. Do 1504 r. nie było podziału na sądy ziemskie i grodzkie. Po podziale działały sądy ziemskie – sprawy karne, grodzkie (sprawy majątkowe – księgi wieczyste), podkomorskie – sprawy granic majątków. Najwyższa władza sądownicza należała do księcia (później króla). Po wcieleniu do Korony w 1529 r. w dalszym ciągu obowiązywało prawo miejscowe. Statuty mazowieckie z 1532 i 1540 r. upodobniły prawo do polskiego. Chwilowo nie doszło do unifikacji systemu sądowniczego, a niektóre prawa mazowieckie różniły się od prawa polskiego do roku 1576. Ziemia czerska wybierała 2 posłów na sejm i 1 deputata, co piąty rok, do trybunału (całe województwo wysyłało corocznie z 10 ziem tylko 2 deputatów).
W Ziemi czerskiej do końca XVI w. nie mieszkał ani jeden Starozakonny. Przyjeżdżało tylko dwóch, jeden z Warszawy, drugi z Błonia.
W miarę wymierania władców poszczególne Ziemie powracały do Korony. Księstwo warszawsko-czerskie jako lenno Rzeczpospolitej dołączone zostało do Korony po śmierci ostatniego władcy Księcia Janusza III w 1526 r. *
10.IX.1526r sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność Królowi Polskiemu, król Zygmunt Stary w roku 1529 sprowadził posłów mazowieckich do Warszawy i pod naciskiem szlachty polskiej nastąpiło włączenie Mazowsza do Korony. W grudniu tegoż roku w Piotrkowie wydany został przywilej inkorporacyjny, uznający Mazowsze za część prowincji Wielkopolska. Ziemie, miasta i wsie będące własnością Książąt Mazowieckich przeszły na własność Króla.
W 1540 roku powiat warecki miał 12 parafii, 4 (2 +2) miasta i 104 wsie.
Fragment napisanej ale jeszcze nie wydanej książki o powiecie wareckim – autor Danuta Sadowska.
